کلیساهای ارامنه آذربایجان غربی

1. کلیسای ننه مریم

کلیسای ننه مریم به عنوان دومین کلیسای قدیمی جهان شناخته می‌شود و یکی از جاذبه‌های دیدنی این شهر به شمار می‌رود. این بنا به‌جامانده از دوران آشوریان است و در شهر ارومیه در شمال غرب ایران، ساخته شده است.
کلیسای ننه مریم ارومیه باوجوداینکه مساحت کوچکی دارد، اما به دلیل قدمت تاریخی خود بعد از کلیسای بیت ‌لحم، دومین کلیسای قدیمی جهان شناخته می‌شود. نویسندگان آشوری و مسیحی معتقد هستند که این کلیسا در زمان آشوریان یک آتشکده بوده و بعد از اینکه دین مسیحیت توسط زرتشتیان پذیرفته شد تبدیل به کلیسا شده است. طبق روایت‌ها، سه موبد زرتشتی هنگام تولد مسیح، ستاره‌ای را می‌بینند و به اورشلیم سفر می‌کنند و پس از بازگشت، این آتشکده به کلیسا تبدیل می‌شود. اولین بازسازی این بنا به سال ۶۲۴ میلادی به دستور یک شاهزاده چینی برمی‌گردد. تغییرات مهم معماری کلیسا در اواخر قرن ۱۹ انجام شده و آخرین بازسازی‌های آن در سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ انجام شده‌ است.

معماری کلیسای ننه مریم ارومیه

معماری کلیسای نه مریم، به سبک دوره‌ ساسانی است و می‌توان مثل آتشکده‌های آن زمان، قرینه‌سازی‌های زیبایی را در آن مشاهده کرد. معماری داخلی این بنای تاریخی، تلفیقی از معماری ساسانی و پارتی است و با دیگر کلیساهای جهان، معماری داخلی متفاوتی دارد و به دور از تزئینات چشمگیر و دارای طراحی ساده است. آشوریان، به دلیل اعتقاد به پرهیز از آراستن کلیساهای خود، این مکان مذهبی را با همین شیوه ساخته و حفظ کرده‌اند.

قسمت های مختلف کلیسای ننه مریم

ورودی کلیسا

ورودی کلیسا، دو بخش راست و چپ دارد که در گذشته به‌عنوان محله دفن روحانیون مسیحی شناخته می‌شد که روی سنگ قبرهای آن‌ها متن‌هایی حک شده است. بیشتر این سنگ قبرها مربوط به تعدادی از مبلغان کلیسای ارتدوکس کشور روسیه و سه نفر از رهبران این کشور در این بخش دفن شده‌اند.

همچنین دیوارهای تودرتویی با استفاده از سنگ و ملات ساخته شده‌اند. سقف کوتاه این کلیسا و درب ورودی آن، باعث می‌شود تا بازدیدکنندگان سر خود را خم کنند. محراب ساده و درعین‌حال معنوی این مکان مذهبی، جذابیتی نفس‌گیر دارد و سادگی بنا ممکن است باعث شود که تماشاگر به عمق معنویت و تاریخ بشریت فرو رود.

نمازخانه کلیسا ننه مریم

همچنین در این کلیسا، هیچ نیمکت و صندلی برای نشستن و عبادت وجود ندارد. علاوه‌بر این، در دیوارها هیچ تصویری از قدیسان مسیحی در آن وجود ندارد که از نکات جالب در طراحی آن است. کف کلیسا با فرش‌های دستباف ایرانی پوشیده شده و چند صندلی برای نشستن و عبادت در آخر سالن قرار داده شده است.

محراب کلیسا

بعد از ورود به محراب کلیسا در قسمت سمت راست دالان کوتاه و تنگی وجود دارد و کمی جلوتر، روی دیوار سمت راست اجاق دیواری قرار دارد که در قدیم برای پختن نان مقدس از آن استفاده می‌شد. همچنین در نزدیکی این اجاق، یک حوض کوچک سنگی در دیوار قرار دارد که برای غسل تعمید کودکان به کار می‌رفت.

2. کلیسای مریم مقدس اردبیل

این کلیسا در اردبیل، در محله گازران واقع و امروزه رها شده است. این کلیسا دارای ساختمانی مستطیل شکل با گنبد آجری ساده است. بر روی دیوارهای محراب تصاویری به شکل ترنج وجود دارد. دروازه چوبی کلیسا دارای تزئینات هندسی زیبایی است و در جلوی آن یک داربست چوبی قرار دارد.
در حیاط کلیسا قبرهایی با صلیب وجود دارد. بر روی دروازه کلیسا این کلمات به ارمنی نقش بسته است:این درب خانه خداست که توسط آگالوس مالک میرزا یانس وقف کلیسای مریم مقدس شده است.

3. کلیسای تاریخی قره کلیسا (تادئوس مقدس)

قره کلیسا در 20 کیلومتری چالدران قرار دارد. این کلیسا به نام‌های تادئوس مقدس و طاطاووس نیز نام‌گذاری شده است. این کلیسا شامل مدرسه دینی و مکانی برای زیارت بود.
قره کلیسا یکی از قدیمی ترین کلیساهای جهان و اولین کلیسا در خاک ایران است که در قرن اول میلادی بر سر قبر تادئوس مقدس ساخته شد. ارمنیان معتقدند تادئوس، یکی از حواریون، توسط آبکار، پادشاه ارمنستان، برای موعظه دعوت شد و در این امر بسیار موفق بود.

داستان شهادت تادئوس

سیناتروک (Sanatruk)، خواهرزاده آبکار، به پادشاهی رسید. او مسیحیت را ترک کرد و به پرستش خدایان باستان بازگشت و از تادئوس خواست که از موعظه دست بردارد. تادئوس اطاعت نکرد و سیناتروک دستور قتل او را صادر کرد. تادئوس در زمینی که بعداً قره کلیسا بر روی آن ساخته شد، به خاک سپرده شد. اکنون محراب کلیسا بر قبر اوست.
داستان دیگری وجود دارد که می گوید تادئوس کلیسا را ساخت و پس از شهادت در محراب آن دفن شد. پس از تادئوس، سیناتروک دختر خود را مجبور کرد تا مسیحیت را ترک کند و از آنجایی که او مقاومت می‌کرد او را زندانی کرد و پس از مدتی دستور به کشتن او داد و پیکرش در کنار تادئوس به خاک سپرده شد.

تاریخ ساخت قره کلیسا

برخی معتقدند تادئوس در قرن اول میلادی از عراق به آذربایجان رفت و صلیبی را در محل فعلی قره کلیسا نصب کرد و به تبلیغ مسیحیت پرداخت و سرانجام در سال 48 بعد از میلاد به شهادت رسید.
تاریخ ساخت کلیسا مشخص نیست. برخی از مورخان معتقدند بخش هایی از کلیسا، تقریباً یک چهارم آن، در قرن چهارم زمانی که مسیحیت به عنوان دین ملی ارمنستان به رسمیت شناخته شد، ساخته شده است. برخی معتقدند که در قرن ششم ساخته شده است که به نظر درست تر است. زیرا اگر این کلیسا در قرن چهارم ساخته شده بود، یاغیشا (Yaghisha)، مورخ معروف آن زمان، باید در جایی از کتاب خود به آن اشاره می کرد.
با این حال، بدیهی است که از زمان شهادت تادئوس، نوعی ساختمان وجود داشته است. کلیسای سنگ سیاه در قسمت شرقی معبد، مطمئناً در قرن ششم ساخته شده است. این کلیسا قربانی زلزله، شورش و ویرانی شده است. حمله چنگیزخان و مغولان و نوادگانش، حمله تیمور گورکان و یارانش، حملات عثمانی‌ها و جنگ‌های داخلی در آذربایجان از دلایل اصلی ویرانی آن است. کلیسا به طور کامل با سنگ سیاه ساخته شده اما قسمت کوچکی از آن در قسمت شرقی آن باقی مانده است، بخش ساختمان های جدید از سنگ سفید هستند.

معماری قره کلیسا

اطلاعات زیادی در مورد ساختمان اولیه وجود ندارد، اما بنای فعلی دومین بازسازی کلیسا است که برخی معتقدند به تقلید از کلیسای اچمیادزین است.
بر روی دیوار شمالی کلیسا در مورد بازسازی دوم نوشته شده است:
«این کلیسای نورانی و آسمانی بر روی ستون‌های محکم مقبره تادئوس مقدس ساخته و در اثر زلزله ناشی از گناهان زیاد ما و من ویران شده است. خادم اسقف اعظم زکریا پسر مانوئل آقا بازسازی آن را با یاری خداوند آغاز کرد تا ظاهر بهتری در زمان فقر و بدبختی مسیحیان که کلیساهای متعددی نابود شدند. بنابراین این به عنوان یادبودی از من در برابر خدای من و خون بی گناه مسیح و پدر و مادرم و پسر عمویم که جایگزین من در معبد اودسو (Odesu) شد و برادر خونی ام پتروس و سرکیس که تا آنجایی که می توانستند کمک کردند، در تاریخ J. H. A (به معنی 1329 میلادی).
بنای فعلی در کنار کلیسای سیاه در سالهای 1811 تا 1822 در زمان اسقف اعظم سیمون اچمیادزین(Echtmiadziani) ساخته شد. ساختمان جدید صلیب شکل با سنگ صیقلی سفید شامل سه چهارم کل مجموعه است. این کلیسا بر روی ستون‌های قوی قرار گرفته است گنبد اولی 665 ساله است. شکاف بین این دو قسمت با سنگ سفید پر شده است بنابراین از داخل جدا نشده به نظر می رسد. دیوارهای کلیسا از سنگ های صیقلی ساده تا یک متر بدون هیچ تصویری است که زائران بعدی نام خود را بر روی آن حک کرده اند.
نام بسیاری از انقلابیون ارمنی بر روی این سنگ ها حک شده است، زیرا این کلیسا مرکز ارامنه ملی گرا در سال های 1890-1900 بوده است. از سال 1908 تا جنگ جهانی اول، کلیسا مرکز ارامنه ای بود که با عثمانی ها می جنگیدند.
برخی از اشعار نستعلیق بر روی پلاک سنگی بالای دروازه اصلی نشان می دهد که کلیسا در سال 1813 در زمان عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه قاجار بازسازی شده است. قره کلیسا یکی از مهم‌ترین کلیساهای ایرانی با سابقه طولانی است که هر ساله زائران زیادی را به آذربایجان می‌کشاند.
جامعه روحانیت آذربایجان از سال 1954، روز تادئوس را به عنوان روز زیارت کلیسا اعلام کرد. از آن زمان تاکنون ده ها هزار ارمنی هر ساله به این مکان مقدس می آیند و ناقوس آن را به صدا در می آورند. صدها گوسفند قربانی و هزاران شمع روشن می کنند. کسانی که نذر کرده اند، فرزندان خود را در آنجا غسل تعمید می دهند و بسیاری از دختران و پسران جوان در این روز نامزد یا ازدواج می کنند.

ثبت میراث فرهنگی

بنای کلیسا در ژوئن 1955 بنا به درخواست استانداری آذربایجان به عنوان میراث فرهنگی و باستانی به ثبت رسید.

4. کلیسای مریم مقدس (زور زور)

این کلیسا در سال 15-1314 میلادی در نزدیکی روستای بارون در منطقه چالدران توسط زکریا، اسقف اعظم کلیسای تادئوس، ساخته شد. این کلیسا، مریم مقدس (Stvovadzadin Vank) نام دارد. این کلیسا یکی از مهم ترین مراکز مذهبی و فرهنگی بود که توسط هوانس یرز (Hovans Yerez)، نقاش معروف که به زور زورتسی (Zur Zuretsi) نیز معروف بود، اداره می شد. در سال 1988 پس از ساخت سد بارون که کلیسا را در معرض خطر غرق شدن قرار داد، به 110 متر بالاتر و 600 متر فاصله از یک صخره جابجا شد.
در ارومیه ده کلیسای تخریب شده با ثبت شده و تعداد کلیسای تخریب شده با تاریخ ناشناخته احتمالاً 13 کلیسا که در روستاهای ارمنی بوده است.
کلیسای سنت سرکیس در خوی فعال است و کلیساهای فارس، مهلذان و فغانی توسط سازمان میراث فرهنگی آذربایجان غربی اداره می شود. همچنین چهار کلیسای تخریب شده، دو کلیسا نیمه تخریب شده و پنج کلیسا در روستاهای ارمنی منطقه وجود دارد.

5. کلیسای سورپ سرکیس خوی

این کلیسا در سال 1120 در محله ای از شهر خوی معروف به امامزاده ساخته شده است. دارای شکل مستطیل مکعبی به طول 32 متر و عرض 18 متر است. ارتفاع دیوارهای خارجی حدود 5 متر با دو دروازه در دیوارهای غربی و جنوبی است. تالارهای کناری دارای سقف‌های سطحی و قسمت میانی دارای سه گنبد است که بزرگ‌ترین آنها بین دو گنبد دیگر قرار دارد.
برخی منابع معتقدند این کلیسا در زمانی بین قرن چهارم و نهم ساخته شده و تحقیقات نشان می دهد بنای فعلی متعلق به قرن دوازدهم است. این کلیسا در سال‌های 1614 و 1620 بازسازی اساسی شد، اما در حال حاضر به دلیل جابجایی ساکنان متروکه شده است.

6. کلیسای فنایی خوی

نام این کلیسا هوک وانک به معنای معبد روح القدس است. این بنا با قطعات سنگی و طاق‌های آجری با گنبدهای پوشیده از سنگ ساخته شده است. خصوصیات معماری و نقاشی محراب شبیه به کلیسای مهلذان است و احتمالاً در زمان صفویه ساخته شده است. این کلیسا در حومه خوی در روستایی به همین نام است.

7. کلیسای مهلذان خوی

این کلیسا در جاده خوی اوغلو نزدیک روستایی به همین نام است که در دوران صفویه با قطعات سنگی غیرمشابه ساخته شده و طاق‌ها و گنبد مرکزی آن آجری است.

8. کلیسای قریس خوی

این کلیسا در جاده خوی - فیرورق- چالدران در روستایی به همین نام در دوره ایلخانی ساخته شده است. این کلیسا از سنگ های تراش خورده و قطعات سنگی با خطوط ضخیم سیمانی ساخته شده است. در منطقه سلماس 45 کلیسا وجود دارد که هیچ کدام به جز کلیسای گئورک مقدس هفتوان از نظر تاریخی و معماری اهمیتی ندارند.

9. کلیسای گئورک مقدس هفتوان

این کلیسا در 3 کیلومتری جنوب سلماس در روستای هفتوان قرار دارد. این بنا در زلزله سال 1930 آسیب هایی را متحمل شد اما بعداً بازسازی شد.
در حال حاضر ظاهر زیبایی از سنگ های سیاه تراش خورده دارد. گنبد دوازده ضلعی بر چهار ستون قرار دارد. قبرهای کشیشان در حیاط با نوشته ها و نقاشی های مذهبی تزیین شده است.