ارامنه و کلیساهای اصفهان

حوزه ارامنه اصفهان

حوزه ارامنه اصفهان، پس از مهاجرت ارامنه به ایران در زمان شاه عباس در اوایل قرن هفدهم میلادی و اسکان آنها در اصفهان، خوزستان، خراسان و فارس، این حوزه در جلفای اصفهان تاسیس شد. اعلیحضرت مسروپ اولین اسقف اعظم این حوزه بود که همراه با دیگر ارامنه به ایران مهاجرت کرد و کلیسای وانک را تأسیس کرد.
به نظر می آید کلیساهای استان آذربایجان و دیگر استان‌های ایران و حتی کلیساهای ارامنه هند، آسیای جنوب شرقی و عراق زیرمجموعه‌های این حوزه بودند.
این حوزه از ابتدا توسط کلیسای اچمیادزین اداره می شد، اما در سال 1958 م به زیرمجموعه منطقه سیسیلی (Antlias) در لبنان تبدیل شد و نام آن از روحانیت ایران و هند به استان اصفهان تغییر یافت.
سیپان کاشچیان پس از شاهان سرکیسیان اسقف اعظم فعلی این حوزه است. مرکز آن در کلیسای وانک در جلفای اصفهان است و اداره ارامنه اصفهان و جنوب ایران (استان های اصفهان، فارس، خوزستان و بوشهر) را بر عهده دارد.

حوزه اصفهان

ارامنه در جریان درگیری‌های شاه عباس و عثمانی، از شهر جلفا، در حاشیه جنوبی رود ارس به اصفهان و منطقه جلفا نقل مکان کردند.
شاه عباس صفوی به ارامنه اصفهان دستور داد به منطقه جلفا رفته و محله های جداگانه ای تشکیل دهند که به نام محله های قدیمی خود نامگذاری شده است.

مدارس و سایر موسسات ارامنه اصفهان

مدارس ارمنی اصفهان از اوایل قرن هفتم مانند سایر مناطق ارمنی نشین در داخل حیاط کلیسا تاسیس شد. اولین مدرسه جلفا در معبد آمنا پرگیچ افتتاح شد. در قرن نوزدهم سه مدرسه فعال وجود داشت که شامل هارتون آبکاریان در کلیسای مریم مقدس، مریم هاروتونیان در کلیسای میناس و مارکار سوکیاسیان در کلیسای استپانوس بود. این مدارس در یک مکان جمع شدند و در سال 1882 به مدارس مرکزی ارامنه جلفا تغییر نام دادند. در حال حاضر مدارس ابتدایی دخترانه و پسرانه در آنجا فعال است و ساختمان بعدی که در سال 1985 ساخته شده است به عنوان مرکز پیش دبستانی استفاده می شود.
ساختمان کاتارینیان که در سال 1900 ساخته شد اکنون به عنوان دبیرستان پسرانه مورد استفاده قرار می گیرد، در سال 1905 بانو آرواره کانانیان ساختمانی را در کنار مدرسه ابتدایی فعلی دخترانه به نام همسرش گئورگ کانانیان ساخت که اکنون به نام مدرسه ملی کانانیان نامگذاری شده است.
در سال 1905 شورای شبانه روزی مدارس ارمنی تصمیم به تاسیس مدرسه هنری برای جوانان ارمنی گرفت. مدرسه در اکتبر همان سال آغاز به کار کرد و اولین مهارتی که در آنجا آموزش داده شد، کفاشی و سپس آهنگری و تراشکاری بود.
ارامنه جلفا در حال حاضر دارای چند مدرسه ابتدایی مانند (مدرسه دخترانه و پسرانه آرمن)، دبیرستان پسرانه (کاترینیان) و دبیرستان دخترانه (کانانیان) هستند. مدارس بیشتری در شهرهای دیگر این حوزه وجود دارد، از جمله مدرسه سنت وارطان (دخترانه و پسرانه) در شاهین شهر، مهدکودک شاهین شهر، دبستان در اهواز و مدرسه شیراز که فقط برای تعلیمات دینی در روزهای یکشنبه استفاده می شود.
خانه سالمندان جلفا نیز در سال 1970 تأسیس شد. در سال 1973 قطعه زمینی در خیابان نظر توسط مارگارت خاچانیان به این منظور وقف شد و از آن زمان تاکنون مورد استفاده قرار گرفته است.
در جنوب جلفا در دامنه‌های کوه صفه، قبرستان قدیمی ارامنه جلفا قرار دارد که از زمان مهاجرت، مردگان خود را در آنجا دفن کرده‌اند. بسیاری از اروپاییانی که از زمان صفویه در آنجا جان باختند نیز در این قبرستان دفن شده‌اند، از جمله رودلف ساعت‌ساز آلمانی که در زمان شاه صفی به قتل رسید و قبر او برای ارامنه اهمیت ویژه‌ای دارد.

کلیساهای اصفهان

الف ـ کلیساهای جلفا

ارامنه جلفا ساخت کلیسا را در سال 1607 آغاز کردند. برخی از آنها با جمع آوری کمک های مالی ساخته شده اند و برخی دیگر توسط خواجه های ارمنی تامین شده اند. 25 کلیسا در جلفا ساخته شده که 6 کلیسا به طور کامل تخریب شده و هیچ اثری از آنها وجود ندارد و برخی غیر قابل استفاده است و روی هم رفته یازده کلیسا برای مراسم مذهبی استفاده می شود.

کلیسای بیت اللحم

کلیسای بیت اللحم مهمترین کلیسای تاریخی جلفا است که در دوران شاه عباس اول در میدان جلفا در کنار کلیسای مریم با نقاشی های مذهبی تزیین شده و دارای گنبد بزرگی مانند کلیسای وانک است.
این کلیسا بزرگترین کلیسای جلفا است که بدون ستون ساخته شده است. مراسم مذهبی دیگر در اینجا برگزار نمی شود. نقاشی های ارزشمند، معماری و طلاکاری روی گنبد بسیار جالب توجه است. کتابچه های ارمنی مختلفی در داخل کلیسا وجود دارد که توسط خانواده هایی که در ساخت این کلیسا در سال های 1627 و 1711 کمک کرده اند، ساخته شده است. 72 نقاشی و تصویر در داخل کلیسا وجود دارد که نشان دهنده عظمت کار هنرمندان و معماران ارمنی است. در این کلیسا دو انجیل دست‌نویس روی پوست وجود دارد و در اتاقی روبروی کلیسا، تبرهای خواجه پطروس، مؤسس کلیسا، خواجه غوغاس، پسرش و پسر خواجه غوغس نگه‌داری می‌شود.

کلیسای سنت جورج

این کلیسا در کوچه غریب نزدیک رودخانه و دور از جلفا است. ساختمان در آستانه سقوط است، بنابراین مراسم مذهبی به سختی در آنجا برگزار می شود. در کتاب‌های دست‌نویس، از خواجه نظر یا به قول او خواجه بزرگ به‌عنوان مؤسس این کلیسا نام برده شده است، هرچند در داخل کلیسا کتابچه‌ای وجود ندارد.
پانزده قطعه سنگ از اچمیادزین که در دوره شاه عباس اول به اینجا آورده شده است در اتاقی نگهداری می شود.
در داخل کلیسا یک انجیل دست نویس روی کاغذ پوستی، یک صلیب چوبی با کنده کاری های زیبا و تعدادی عکس از مسیح توسط هنرمندی ناشناس باقی مانده است.
مکان یادبود شهدای ارمنی که توسط عثمانی‌ها به قتل رسیده‌اند در اینجا قرار دارد. کلیسا دارای یک ساعت بزرگ با چهار پنل است که صدای زنگ آن حتی در فواصل دور شنیده می شود. از دیگر امکانات کلیسا می توان به موزه، کتابخانه و مرکز انتشارات اشاره کرد.

موزه کلیسای وانک

موزه در سال 1930 تاسیس شد و محل نگهداری اشیاء قیمتی و آثار هنری ارامنه است. اسقف ها برای جمع آوری این قطعات از خانه های ارامنه و هر مکان دیگری کار بزرگی انجام داده اند. موزه کلیسای وانک به مکانی جالب و سرشار از آثار هنری و آثار تاریخی تبدیل شد. مهمترین قطعات عبارتند از:
1. دستورات شاهان ایرانی در مورد ارامنه
2. کتاب‌های دست‌نویس ارمنی روی پوست، از جمله چند کتاب مقدس به زبان ارمنی که قدمت آن به قرن 18 می‌رسد.
3. نقاشی هنرمندان ارمنی و غیر ارمنی بر روی پوست، پنبه، فلز و شیشه
4. مجسمه چوبی مریم مقدس که در قرن 16 در ایتالیا ساخته شد
5. اثری بی نظیر از واهرام هاکوپیان هنرمند تهرانی؛
6. جمله ترجمه شده از Solomon Words بوسیله قلم الماس ده برابر نازکتر از مو
7. دیگر قطعات ارزشمند موجود در این موزه عبارتند از: آثار چوبی، آثار عاج، برخی از فرشهای قفقازی قرن 16، نمونه هایی از لباس های قدیمی ارمنی.

کلیسای سنت گریگوری

این کلیسا بدون نقاشی با گچ پوشانده شده است. بنیانگذار آن ناشناخته است اما اسماعیل رائین و آندرانیک هوویان از خواجه خاچیک به عنوان بنیانگذار نام می برند.

کلیسای سنت استپانوس

این بزرگترین و معروف ترین کلیسای جلفا است. اسماعیل رائین از خواجه هاکوپجان به عنوان بنیانگذار آن نام می برد. سقف بر روی چهار ستون قرار گرفته که فضای کلیسا را کوچکتر از آنچه هست نشان می دهد. این کلیسا در سال 1848 توسط کشیش Husp Dergerigurian و حمایت مالی هندی تعمیر شد. ولی الان نیاز به تعمیر دارد.

کلیسای Hovans Megerdich (یحیی تعمید دهنده)

اسماعیل رائین از خواجه حق نظر به عنوان مؤسس این کلیسا نام می برد در حالی که ملکیان (نویسنده کتاب کلیساهای ارامنه ایران) معتقد است بانی آن مشخص نیست. این کلیسا به نام کلیسای آچی نیز شناخته می شود،
این کلیسا به نام کلیسای یحیی مقدس نامگذاری شده است. ناقوس این کلیسا در سال 1841 ساخته شد و بیغوس آندرسیان تاجر معروف جاوه ای هزینه آن را پرداخت.

کاترینا وانک

کلیسای وانک یک مکان نماز کوچک به نام کاترینا دارد. در ضلع شرقی، شمالی و جنوبی کلیسا، سی اتاق کوچک و محقر برای کشیش وجود دارد که در آنها یک مرد قد بلند نمی تواند صاف بایستد و سقف‌های کوتاهی دارد. این بنا در سال 1824 توسط هاکوپ پطروسیان تعمیر شد و یک اتاق بزرگ برای مهمانان اضافه شد. این کلیسا در کنار کلیسای Surep Hovans Megervich قرار دارد.
در سال 1907 اسقف اعظم باگرات ورتازیان ساختمانی دو طبقه به عنوان مهد کودک در داخل حیاط کلیسا ساخت که تا سالهای اخیر فعال بود. در سال 1702، 33 کشیش در این معبد زندگی می کردند، اما از سال 1954 که آخرین کشیش درگذشت، هیچ کشیش دیگری در آنجا زندگی نکرده است. هزینه این معبد از کمک های شاه ایرانی، بهره سرمایه های آن، کمک های مردمی انجام شد.

کلیسای نیکوخایوس هایراپت

این کلیسا نسبت به سایر کلیساهای جلفا کوچکتر است و سقف آن بر روی دیوارها و بدون ستون است.

کلیسای سورپ نرسیس

در کتاب‌های دست‌نویس اوریک گیلانیان، بانی این کلیسا، آودیانتش است. در جلفا رسم بود که این کلیسا را به نام بانی آن نامگذاری می کردند، اما پس از وقف به دست سورپ نرسیس بزرگ، کلیسا به سورپ نرسیس تغییر نام داد.

کلیسای سورپ میناس

کلیسا توسط کمک های مالی عمومی ساخته شده است که نام آنها در شش لوح یادبود نوشته شده است. سالمندان می گویند دو ناقوس بر بام کلیسا وجود دارد که توسط خانواده خواجه آقا زر اهدا شده است.
کلیسا تا سال 1850 که ماردیروس هوواکیمن این مشکل را اصلاح کرد، تزئینات یا نقاشی قابل توجهی نداشت. کلیسا یک سالن تابستانی دارد.

کلیسای سورپ سرکیس

کلیسای او توسط مهاجران ایروان در سال 1658 ساخته شد و کلیسای بزرگی مانند سنت استپانوس است. نام اهداکنندگان بر روی کتابچه‌های نصب شده بالای دروازه و روی ستون جنوبی نوشته شده است.

سایر کلیساهای اصفهان

کلیساهای متعددی در شهر اصفهان در قرن پنجم ساخته شد که به کلی تخریب شد.
جمعیت ارمنی در شاهین شهر حومه اصفهان ساکن هستند که مراسم مذهبی خود را در تالار دبستان سنت وارطان برگزار می کنند. در نزدیکی النجان و لنجان به ترتیب حدود 7 و 19 روستای ارمنی نشین وجود داشت. محققان بر این باورند که همه این روستاها کلیساهای خود را داشته اند اما از چنین مکان هایی خبری نیست.

تیران - منطقه کرون (کیارومند)

ده روستا در این منطقه وجود دارد که تنها سه کلیسا در آنها وجود داشته است (هوانس در دولت آباد، هوان در کردان علیا و یک کلیسا در روستای ماور شاه) که یکی از آنها در قرن هجدهم تخریب شده و دو کلیسا از سال 1964 به دلیل رها شدن بدون استفاده مانده است.

کلیساهای استان های دیگر تحت مدیریت حوزه ریاست اصفهان

کلیساهای استان چهار محال بختیاری

در این منطقه 14 کلیسا وجود دارد که 6 کلیسا از سال 1946 و 3 کلیسا از سال 1967 متروکه شده اند. پنج کلیسا حتی قبل از مهاجرت نیمه تخریب شده و غیرقابل استفاده بوده اند. از روستاییان دو کلیسا در قرن هفدهم، یکی در قرن 18، 4 کلیسا در قرن 19 و 4 کلیسا در قرن 20 ساخته شد. تاریخ ساخت 3 کلیسای دیگر مشخص نیست.

کلیساهای استان خوزستان

آبادان: نام کلیسای آبادان سورپ گارابت (سنت قراپت) است که در سال‌های 54-1940 ساخته شده است.
گنبد در دوران جنگ تحمیلی مورد اصابت موشک قرار گرفت اما پس از آن کمیته بازسازی مناطق جنگ زده و سایر مؤسسات با همکاری حوزه‌ی ارامنه اصفهان(مرکز مدیریت کلیسایی ارامنه اصفهان) آن را بازسازی کردند و اکنون از کلیسا برای برگزاری مراسم مختلف استفاده می‌شود.
اهواز: کلیسای سورپ مسروپ در این شهر است. برنامه ریزی و نظارت بر ساخت و تزیینات داخلی آن توسط ترداد داویدیان، رئیس کلیسای سورپ مسروپ انجام شده است.
این بنا در سال 1968 به پایان رسید و اسقف اعظم ارداک مانوکیان، اسقف اعظم تهران و اسقف اعظم نموند چیدیان آن را مقدس کردند. این کلیسا 60×30 متر مربع است و با کمک های مردمی و کمک های جوامع فرهنگی-اجتماعی تامین شده است.
این کلیسا نیز در طول جنگ مورد اصابت موشک قرار گرفت و پس از آن بازسازی شد.
مسجد سلیمان: ارامنه مسجد سلیمان مراسم خود را در سالن کنفرانس برگزار می کردند تا اینکه در سال 1940 کلیسای سورپ جورج را تأسیس کردند. اما اکنون این کلیسا متروکه و ابزار آن به کلیسای اهواز منتقل شده است.

ارامنه شیراز

ارامنه از قرن نهم در شیراز سابقه دارند، بنابراین صد سال قبل از اینکه شاه عباس عده ای از ارامنه را به ایران منتقل کند، ارامنه در شیراز بوده اند.
پانصد سال است که ارامنه در شیراز زندگی می کنند. آنها تاجرانی بودند که از طریق بندر گامبرون (بندرعباس) با هند تجارت می کردند. یکی از ارامنه که در تاریخ نشر جهانی نقش بسزایی داشت «هاروتون شوماونیان» بود.
بر اساس سرشماری سال 1365، 334 ارمنی در استان فارس زندگی می کردند که از این تعداد حدود 250 نفر در استان فارس ساکن بودند. شیراز. در لوح یادبود مسروپ تقیادیان آمده است: از قرن پانزدهم تاجران ارمنی از ارمنستان به اصفهان و شیراز آمده و سپس با کشتی از طریق بوشهر به هندوستان رفته اند.
در سال 1505 تعداد ارامنه مهاجر به شیراز به حدی بود که قبرستان خود را بر روی تپه های باباکوهی و کلیسای کوچکی در محله ارامنه ساختند.
در سال 1935 یک اسقف از تبریز به سراسر ایران سفر کرد و از سنگ قبرهای ارامنه یادداشت کرد. او در شیراز سنگی پیدا کرد که قدمت آن به سال 1550 برمی‌گردد. ارامنه مدت‌ها محله خود را در شیراز بین محله‌های سنگ سیاه و سر باغ با مرکز خرید کوچک خود داشتند. آنها دیگر در آن محله متمرکز نیستند و در سراسر شیراز زندگی می کنند اما محله همچنان باقی مانده و به محله ارامنه معروف است.
ارامنه این شهرها به طور کلی در شرایط اقتصادی خوبی هستند. برخی از آنها در ادارات دولتی کار می کنند در حالی که برخی دیگر به عنوان عکاس، مکانیک، تکنسین برش و تاجر کار می کنند.
انجمن زنان کلیسا دوست و شعبه ای از باشگاه ورزشی آرارات در شیراز فعالیت می کنند. بیش از چهل سال است که جامعه برای کودکان ارمنی امکاناتی برای یادگیری نویسندگی و ادبیات خود فراهم کرده است. شعبه باشگاه فرهنگی ورزشی آرارات نیز برنامه های فرهنگی، هنری و ورزشی برگزار می کند. این باشگاه در خیابان کلبه واقع شده است. قبرستان قدیمی ارامنه در خیابان قالیشوئی شیراز بود اما جدیدا در جاده بوشهر است

کلیسای ارامنه شیراز

کلیسای شیراز در خیابان قاآنی قرار دارد. این بنا در سال 1662 قبل از به قدرت رسیدن شاه عباس دوم ساخته شد. محققان ارمنی معتقدند این کلیسا در ابتدا کوچک بوده و توسط بازرگانانی که به بوشهر می‌رفتند ساخته شد اما بعداً در سال 1662 توسعه یافت.
این کلیسا هم از نظر ساختمان و هم از نظر تزئینات داخلی متشکل از نقاشی‌ها، طاق‌ها و گچ بری‌هایی است که آن را در زمره آثار برجسته عصر صفوی قرار می‌دهد. تزئینات این کلیسا هیچ شباهتی به سایر کلیساهای ایرانی ندارد. این کلیسا از زمان مرگ تیگران وارتومیان، آخرین اسقف آن، هیچ کشیشی نداشته است، بنابراین ارامنه شیراز از یکی از حوزه های اصفهان یا کلیسای اهواز دعوت می کنند تا مراسم خود را انجام دهند. ارامنه شیراز در سال 1979 برای برگزاری جشن ها و برنامه های فرهنگی، هنری و آموزشی خود که توسط هیئت امنای ارامنه شیراز اداره می شد، بودجه یک سالن کنفرانس را تامین کردند.

ارامنه استان بوشهر

برخی از ارامنه از قرن 18 در بندر بوشهر زندگی می کردند. آنها مدرسه خود را در سال 1825 تأسیس کردند که در آن در سال 1907 فارسی، انگلیسی و ارمنی تدریس می شد.
در سال 1700 کلیسایی در بوشهر ساخته شد. این کلیسا در سال 1819 بازسازی شد و اکنون تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی است.

ارامنه جزیره خارک

در قرن هفدهم کلیسایی در این جزیره ساخته شد که در همان قرن تخریب شد اما ناقوس آن هنوز در کلیسای وانک اصفهان نگهداری می شود.
کلیسای خارک مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان بوشهر، غرب جزیره خارک واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۶ آذر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۲۰۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.