ارامنه آذربایجان شرقی و غربی

از نظر تاریخی، غرب ایران و به‌ویژه آذربایجان از دیرباز مرکز مسیحیت بوده است، بخاطر همین اکثر کلیساهای قدیمی و مشهور ایرانی در بخش‌های غربی و شمال غربی ایران واقع شده‌اند. این منطقه هزاران سال است که مهد سنت های مختلف فرهنگی و مذهبی بوده زیرا مقبره قدیس مسیحی ارمنی در این منطقه قرار دارد. این مقبره که بر روی تپه ای در نزدیکی شهر خوی قرار دارد، وارتان ​​مامیگونیان متوفی 451 میلادی را در بر گرفته است.
بعد از عهدنامه ترکمنچای گروهی از ارامنه آذربایجان غربی به نجخوان و ایروان و برخی به تهران نقل مکان کردند.
بیش از پنج تا شش هزار ارمنی از تاریخ 12 دسامبر 1945 تا 12 دسامبر 1946 به ارمنستان مهاجرت کردند. سرشماری سال 1986 تعداد ارامنه را 1565 نفر در آذربایجان شرقی و 2166 نفر در آذربایجان غربی نشان داد.

مدارس ارامنه در آذربایجان شرقی و غربی

مدارس اسدی و ساهاکیان در مقاطع ابتدایی، راهنمایی و دبیرستان به ترتیب برای دختران و پسران ارمنی در تبریز و مدارس انوشیروان در مقاطع ابتدایی و راهنمایی برای دختران و پسران ارمنی در ارومیه است. ارامنه تبریز مهد کودک هم دارند.

کتابخانه های ارامنه

علاوه بر کلیساهای مختلف و باشگاه ورزشی آرارات، ارامنه آذربایجان تعدادی کتابخانه و موزه نیز دارند. از سال 1974 کتابخانه های مختلفی در سراسر تبریز ساخته شد. در سال 1948 برخی از این کتابخانه ها از جمله کتابخانه هاکوپیان، وابسته به جامعه ارامنه تبریز، با 12 هزار عنوان، کتابخانه دبیرستان ملی ارامنه با 4 هزار جلد کتاب، کتابخانه مدرسه آرامیان با 4 هزار جلد کتاب و کتابخانه رستم با 2 هزار جلد کتاب ادغام شدند تا کتابخانه ملی رستم گاسپار با بیش از 25 هزار جلد کتاب تشکیل شود.

سالن های تئاتر ارامنه

ارامنه خوی یک سالن تئاتر کوچک اما مجهز در کنار مدرسه خود ساخته اند. در اردبیل و مراغه نیز چند سالن تئاتر در حیاط مدارس ساخته شده است. عموماً در شهرها و روستاهای ارمنی‌نشین آذربایجان، در کنار هر مدرسه، سالن تئاتر ساخته می‌شد.

موزه حوزه روحانیت ارامنه در آذربایجان

حوزه روحانی ارامنه آذربایجان در سال 1966 موزه خود را در کنار کلیسای مریم مقدس در تبریز تأسیس کرد که در آن مجموعه ای از اشیای عتیقه شامل نسخه های خطی، سفارشات، نقاشی ها، نمادها، سکه ها، اسلحه ها، ظروف نقره، مس و چینی، آثار شیشه ای، جواهرات، ترمه و لباس های پشمی. مجسمه ها، کتیبه های سنگی، منبت کاری ها و ده ها اثر ارزشمند دیگر که بازتاب فرهنگ و تمدن ارمنی است، نگهداری می شود.

این موزه توسط شورایی به ریاست کاتولیکوس حوزه ی آذربایجان یا معاون وی اداره می شود. تمام آثار موجود در این موزه دارای ارزش هنری و تاریخی هستند اما بخشی از آنها مستقیماً با تاریخ و فرهنگ ارامنه مرتبط است. از جمله تاج ها، نمادها، صلیب ها و شمعدان های کلیسای جامع سنت استپانوس و تادئوس.

کلیساهای حوزه روحانیت آذربایجان

استان آذربایجان دارای 125 کلیسا و زیارتگاه است که اکثر آنها به دلایل مختلف از جمله جنگ ها، بلایای طبیعی و مهاجرت ارامنه از شهرهای خود تخریب شده اند. کلیساهای آذربایجان از نظر تاریخی و مذهبی برای ارامنه مهم هستند.

کلیساهای آذربایجان شرقی

تبریز دارای سه کلیسای فعال و یک کلیسای نیمه ویران است. همچنین یک نیایشگاه در قبرستان وجود دارد.

کلیسای سنت سرکیس تبریز

کلیسای سنت سرکیس در سال 1821 به همت آقای پطروسیان در محله بارون آوگ ساخته شد. ساختمان آن چند سال بعد تخریب و در سال 1854 بازسازی شد. دیوارهای کلیسا از جنس سنگ و گنبد آن آجری است. تخته سنگی مرمری بر ورودی شرقی نصب شده که تاریخ ساخت کلیسا را ثبت کرده است.

معماری کلیسا

این کلیسا دارای معماری ارمنی به شکل صلیبی با سه ورودی شمالی، جنوبی و شرقی است. محراب حدود 80 سانتی متر بالاتر از کف کلیسا با حصارهایی در طرفین است. تصاویر مریم مقدس، حضرت عیسی و حواریون دیوار غربی را تزئین می‌کنند. همچنین عکس‌هایی از سنت گریگوری، سنت ساهاک، سنت مسروپ و یک کشیش ارمنی در چهار گوشه داخلی گنبد آویزان شده‌اند.
در حیاط کلیسا، سنگ یادبودی برای شهدای جنبش های آزادی ارمنی وجود دارد که نام هایی به زبان آرمانی روی آن نقش بسته است. در کنار این بنای یادبود سنگ قبرهای کشیشان و بزرگان ارمنی وجود دارد که اکثراً در قرن نوزدهم از دنیا رفته اند.

کلیسای شوغاگات مقدس در تبریز

کلیسای سنت شوگاغات، کلیسای کوچکی واقع در قبرستان ارامنه در محله مارلان است. این کلیسا از سنگ های تراشیده با سبکی بدیع در کنار کلیسای قدیمی ننه مریم در سال 1968 ساخته شده و هزینه آن را سیمون منوچهریان پرداخت کرده است. این کلیسا جایی برای دعا برای مردگان است.

 

کلیسای مریم مقدس در تبریز

این کلیسای سنگی در خیابان شریعتی شمالی در تبریز واقع و دارای حیاط باغ وسیعی است.
بنای این ساختمان در سال 1782 آغاز شد و در سال 1785 به پایان رسید. محراب حدود 80 سانتی متر بالاتر از کف کلیسا است و با حصارهای چوبی از هم جدا شده است. اتاق چوبی زیبایی در سمت چپ محراب برای نشستن کشیشان وجود دارد. تصاویر مریم مقدس، حضرت عیسی و قدیسان، دیوارهای محراب و قسمت های داخلی گنبد را تزئین می کنند. کلیسای مریم مقدس قدیمی ترین و بزرگترین کلیسای تبریز است. مراسم ملی و مذهبی گریگوری ارمنیان شامل اعیاد، جشن ها و مراسم مذهبی در این کلیسا برگزار می شود.

کلیسای هریپسیمه مقدس

کلیسای هریپسیمه مقدس در کیلومتر 30 جاده تبریز- مرند در روستای موجومبار واقع شده است. این کلیسا در قرن نهم یا نوزدهم ساخته شده است، اما آخرین بازسازی آن در سال 1691 انجام شد. یکی از دیوارهای آن در طی یک زلزله عظیم در سال 1904 تخریب شد که بعداً بازسازی شد. قسمت های داخلی فاقد هرگونه تزئین مهم هستند. با این حال فضایی عالی و الهام بخش و آرام دارد. به طور کلی می توان گفت در مقایسه با کلیساهای شهر، فضای این کلیسا عمیق تر و روحانی تر است.

نمای بیرونی کلیسا به شکل مکعب با سقف شیروانی است که آن را در بین کلیساهای ایرانی منحصر به فرد کرده است. روستای موجومبار تا اواخر قرن نوزدهم 300 خانوار جمعیت داشت. در سال 1966 گروهی از ساکنان آن به ارمنستان و تعدادی دیگر به تبریز و سایر شهرها نقل مکان کردند و سرانجام در سال 1994 این روستا به کلی متروکه شد. این روستا در حال حاضر جمعیت مسلمان دارد.

کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس در شمار کلیساهای زیبا و معروف ارمنی جهان قرار دارد. این کلیسا با معماری ارزشمند و ویژگی های معماری آن ترکیبی از معماری های اورارتو، اشکانی، یونانی و رومی است که پس از آن که بناهای شگفت انگیز اچمیادزین، تادئوس، آختامار و استپانوس از همین معماری استفاده کردند، به معماری ارمنی شهرت یافت.
کلیسا در نزدیکی روستای دره شام در دهستان ارس در کنار بخش پلدشت شهرستان واقع شده است. قبل از جنگ جهانی اول سالانه هزاران زائر از کلیسا دیدن می کردند.
قدیس استپانوس یکی از هفت نفر پرهیزگار است که توسط رسولان تعمید داده شد و شروع به تبلیغ مسیحیت کرد و سرانجام به شهادت رسید. او را به عنوان اولین شهید نیز می شناسند.
کلیسای سنت استپانوس در داخل یک قلعه مستحکم قرار دارد. مجموعه تمامی بناهای این قلعه به نام معبد سنت استپانوس شناخته می شود. این معبد مانند سایر معابد ارمنی محل تجمع کشیشان، خوشنویسان، نویسندگان، نقاشان، فیلسوفان، مورخان و دانشمندان بوده است. این معبد یکی از معروف ترین مراکز فرهنگی ارمنی است.
تاریخ ساخت دقیق کلیسای سنت استپانوس بین قرن هفتم تا نهم میلادی می باشد. این کلیسا در حال حاضر متروکه است و اهالی به دلیل کمبود امکانات زندگی در منطقه به تبریز نقل مکان کرده‌اند و تنها تعدادی از آنها تابستان‌ها از این مکان دیدن می‌کنند.