آشنایی کلی با ارامنه ایران

ارامنه ایران

پیوند ارامنه و فرهنگ ایرانیان به دوران باستان یعنی دقیقاً آغاز تاریخ ایران برمی گردد.
ارمنی ها و ایرانیان همیشه در کنار هم بوده اند و تاریخ و فرهنگ ارمنستان بخشی جدایی ناپذیر از فرهنگ و تمدن گذشته و حال ایران است.
اسناد معتبر تاریخی نشان می دهد که ارامنه ایرانی از نوادگان قبایل ارمنی هستند که قبل از قرن سوم میلادی در ایران سکنی گزیدند و هزاران نفر از ارامنه به دلیل جنگ های طولانی در قرون سوم تا پنجم پس از میلاد به ایران گریختند.
در طول جنگهای ایران و عثمانی در قرن ششم میلادی، پادشاهان صفوی تعداد زیادی از ارامنه را از مناطق مختلف ارمنستان از جمله ایروان، تفلیس، گنجه و قره باغ به دلایل سیاسی و نظامی کوچ دادند. ارامنه ساکن شمال ایران از جمله آذربایجان، گیلان و مازندران نقش عمده ای در شکوفایی روابط تجاری و اقتصادی ایران، قفقاز و اروپا داشتند.

جغرافیای ارامنه

ارامنه به دلایل تجاری و اقتصادی به سمت جنوب اصفهان و کرانه های شرقی رودخانه زاینده رود حرکت کردند و بعدها در سراسر ایران پراکنده شدند. اولین جامعه سازمان یافته ارامنه در ایران در استان آذربایجان غربی و شرقی تشکیل شد. غرب ایران از جمله استان آذربایجان غربی از دیرباز مرکز تبلیغ مسیحیت بوده است.

تجمع ارامنه در بخش های غربی و شمال غربی ایران

بسیاری از کلیساهای قدیمی و معروف ایرانی از جمله تادئوس مقدس (معروف به قره کلیسا) در جنوب ماکو، کلیسای سورپ سرکیس در خوی و کلیسای موجومبار یا کلیسای هریپسیمه در مرند، همگی در بخش های غربی و شمال غربی ایران قرار دارند. همچنین هشت کلیسای دیگر در این منطقه وجود دارد که قدمتی به اندازه تاریخ صفویه دارند. این منطقه از دیرباز برای مسیحیان ایرانی دارای اهمیت بوده و معتقدند یکی از مقدسین ارمنی در اینجا آرمیده است.

قره کلیسا، ماکو

ارامنه پرجمعیت ترین گروه های غیر مسلمان ایران

ارامنه ایرانی به عنوان پرجمعیت ترین گروه های غیر مسلمان ایران شناخته می شوند. بیش از 150000 ارمنی در سراسر ایران زندگی می کنند که علیرغم نسبت اندک آنها به کل جمعیت ایران، حضور پررنگی در این کشور داشته اند.

حضور ارامنه در عرصه های اجتماعی و اقتصادی ایران

ارامنه در تمام سطوح زندگی اجتماعی و اقتصادی ایران حضور دارند. آنها در مبارزه با رژیم شاه نقش فعالی داشتند و با درک عمیق از اوضاع اجتماعی و سیاسی کشور پس از انقلاب، توطئه های سیاسی دشمنان را خنثی کردند و آنها را از اعمال فشار بر کشور خود با ادعاهایی مانند دفاع از حقوق اقلیت های دینی و مذهبی باز داشتند.
جوانان ارمنی در طول جنگ تحمیلی در کنار سایر گروه های ایرانی می جنگیدند
روشنفکران و صنعتگران ارمنی مانند سایر ایرانیان برای آبادانی کشور خود تلاش کردند که نمونه دیگری از همزیستی مسالمت آمیز و محترمانه ادیان مختلف در این کشور است.

تابعیت ارامنه ایران

اکثر ارامنه ایرانی از یک شاخه از کلیسای ارتدکس و شرقی پیروی می کنند و در عین حال کلیسای ارمنی مستقل خود را که به نام کلیسای گریگوری نیز شناخته می شود، حفظ می کنند. اکثریت قاطع آنها اعضای این کلیسا هستند، اما برخی از آنها عضو کلیساهای دیگر از جمله پروتستان، باپتیست، پنطیکاستی، ادونتیست، کلیسای جماعت ربانی و همچنین کلیساهای ارتدکس و کاتولیک هستند.

روحانیت ارامنه ایران

امور مذهبی، فرهنگی و آموزشی ارامنه ایران بر اساس موقعیت جغرافیایی آنها تحت نظارت سه حوزه است. هر حوزه یک اسقف اعظم یا یک اسقف دارد که مسائل دینی و فرهنگی خود را رهبری کنند. این حوزه ها شامل کلیساها، مدارس، باشگاه های ورزشی و موسسات فرهنگی و خیریه می باشد.

وظایف روحانیت ارامنه

برگزاری مراسم مذهبی، آموزش و حفظ زبان ارمنی، نظارت بر کلیساها در حیطه مرجعیت، فرهنگی، اجتماعی و امور ملی ارامنه هستند.
نظارت بر مدارس ارمنی از دیگر وظایف آنهاست. هر حوزه دارای یک شورای عمومی است که اسقف منتخب خود را به تأیید کلیسای کاتولیک پیشنهاد می کند. مسؤولیت دیگر آنها تشکیل شورایی مرکب از 9 تا 11 عضو است که در جلسات هفتگی ارامنه به امور مذهبی، فرهنگی و اجتماعی ارامنه می پردازد.

گروه های شورای حوزه ارامنه

شورای حوزه نیز حق دارد گروه های زیر را تشکیل دهد:
گروه حسابرسی برای نظارت بر مسائل مالی
گروه املاک و مستغلات و املاک وقفی از شورای کلیسا
گروه مهندسین
گروه آموزش
گروه مذهبی شامل مسائل قضایی اعم از موعظه، ازدواج، طلاق و غیره. احکام این گروه در محاکم ایران معتبر است. همچنین در هر حوزه، دفاتر ازدواج و طلاق، دفتر نمایندگان مجلس و روابط عمومی وجود دارد.

مراکز حوزه های ارامنه ایران

حوزه آذربایجان (شرق و غربی) با مرکزیت تبریز، حوزه ی جنوبی ایران و حوزه ی ارامنه ی اصفهان به مرکزیت منطقه جلفا اصفهان و حوزه ی تهران به مرکزیت تهران، رهبری مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و آموزشی ارامنه ایران را بر عهده دارند.
جدول زیر تعداد کلیساهای ارمنی تحت صلاحیت هر یک از سه حوزه در شهرهای مختلف ایران را نشان می دهد:

حوزه	کلیساهای کاربردی	کلیساهای رها شده	کلیساهای ناشناس در محلات ارمنی	جمع
آذربایجان	42	91	90	223
اصفهان	23	61	96	180
تهران	20	44	106	170
جمع	85	196	292	573

 

روحانیون و کلیساهای ارمنی ایران

کلیساهای ارمنی به سادگی از دیگر کلیساهای مسیحی بر اساس سبک خاص معماری آنها قابل تشخیص هستند. گنبدهای مخروطی شکل شاخص ترین بخش معماری کلیساهای ارمنی هستند. در طول قرن چهارم و پنجم پس از میلاد، اولین کلیساهای ارمنی بر اساس معماری بازیلیکا ساخته شدند، اما بعدها و از قرن ششم پس از میلاد، ارامنه سعی کردند گنبدهای خود را به کلیساهای خود اضافه کنند. اولین کلیسای ارمنی با چنین گنبدی کلیسای دگور بود.

معماری کلیساهای ارمنی

کلیساهای گنبدی در ضلع شرقی ساخته شده و محراب آنها در قسمت شرقی و مرتفع بنا شده است.
بر روی دیوارهای شمالی و جنوبی دو راه پله ساخته شده که ورودی محراب است. از قرن هفتم میلادی، کلیساها، از جمله کلیسای اچمیادزین، به شکل صلیب ساخته شدند. کلیساهای ارمنی در سرتاسر سرزمین هایی که ارامنه در طول تاریخ در آن زندگی کرده اند، گسترش یافته است. کلیساهای ارمنی در نقاط مختلف ایران و علاوه بر نواحی شمالی که سال ها ارمنی ها در آن زندگی می کردند وجود دارد. این کلیساها ویژگی های همه کلیساهای ارمنی را دارند، اما متأثر از مشخصات معماری مکان جدیدی هستند که ارامنه در آن اسکان داده شده اند. نمونه ای از این کلیساها، کلیسای جلفا در اصفهان است که در آن هنر معماری ایرانی کاملاً مشهود است، زیرا معماران ارمنی و غیر ارمنی برای ساخت آن در زیر کلیساهای سیاسی حاکم بر جو سیاسی ارمنی همکاری داشته اند.
می توان کلیساهای ارمنی را بر اساس دو شاخص تقسیم بندی کرد: یکی تاریخ ساخت و قدمت و دیگری موقعیت جغرافیایی آنها.
هویان در کتاب خود برای کلیساهای ارامنه ایران به سه دسته بندی معتقد است:
کلیساهایی که قبل از قرن 14 میلادی ساخته شده اند:
این کلیساها بیشتر در آذربایجان قرار دارند و با سنگ های تراشیده پوشیده شده اند. به عنوان مثال می توان به کلیسای سنت تادئوس (اواخر قرن نهم)، کلیسای سنت استپانوس (قرن 7 تا 9)، کلیسای زور زور (اوایل قرن 14) که همگی در ماکو واقع شده است، کلیسای هریپسیمه (قرن 12) در تبریز و کلیسای سورپ سرکیس (قرن 9) در خوی اشاره کرد.
2. کلیساهای ساخته شده در زمان صفویه: این کلیساها با آجر با گنبدهای گرد ساخته شده و بیشتر در اصفهان، شیراز و بوشهر قرار دارند. کلیسای جلفا در اصفهان تلفیقی از معماری ارمنی و صفوی است که نمونه‌های آن عبارتند از: کلیسای سنت هاکوپ (1607)، کلیسای سنت گئورک (1611)، کلیسای مریم مقدس (1613). کلیسای آمنا پرگیچ (1655)، و کلیساهای دیگر در جلفای اصفهان، کلیسای مریم مقدس (1662) در شیراز، کلیسای تادئوس (1767) و کلیسای سنت جرج (اواخر 18) در تهران.
3. کلیساهایی که در قرن 19 و 20 ساخته شده اند: این کلیساها عمدتاً به سبک معماری ارمنی در اکثر شهرهایی که ارامنه زندگی می کنند ساخته شده اند. نمونه‌ها عبارتند از: کلیسای شوغاگات مقدس (1940) در تبریز، مسروپ مقدس یا ده دی (1941) در مشهد، و کلیسای گاراپت مقدس (1954) در آبادان.

کلیسای وانک

مرکز روحانی ارامنه آذربایجان

کلیسای ارامنه آذربایجان قدیمی ترین کلیسا در ایران است و در سال 1833 تأسیس شد. کلیسای تادئوس قدیس در ماکو مرکز این آستان مقدس تا زمان جنگ ایران و روس بود اما در سال 1845 مرکز آن به تبریز منتقل شد و در آنجا به تبریز منتقل شد. کلیسای مریم مقدس در محل قلعه تا سال 1936 به عنوان مرکز عمل می کرد. از آن زمان این مرکز به ساختمان مرکزی در خیابان شریعتی منتقل شد و توسط یک شورا اداره می شود.
اسقف اعظم گریگور چیفتچیان پیشوای حوزه‌ی آذربایجان است و این حوزه تعدادی روحانی علمی از جمله نرسس ملیک تانگیان تولید کرده است که سال ها رهبری حوزه را بر عهده داشت و در بین آذربایجانی های غیر ارمنی نیز محبوب بود. او کتاب های بسیاری از جمله "قانون کلیسای ارمنی" را تألیف کرد.

اداره امور ارامنه غرب ایران

اداره امور ارامنه در ماکو، خوی، سلماس، ارومیه، مراغه، قره داغ، تبریز، مهاباد، میاندوآب و تقی آباد و عموماً ارامنه آذربایجان شرقی و غربی را حوزه‌ی آذربایجان بر عهده دارد. حوزه زیارت سالانه مقبره سنت تادئوس در کلیسای قره ماکو را انجام می دهد. ارامنه نیز برای مراسم مذهبی هفتگی خود در این مرکز جمع می شوند. در حال حاضر حوزه ارامنه آذربایجان تابع کاتولیکوس سیسیلی است، هرچند که قبلاً زیر نظر کاتولیکوس ارامنه بزرگ اچمیادزین بود.