یهودیان و کنیسه هایشان در ایران

تاریخچه یهودیان ایران

حضور یهودیان در ایران به 2700 سال پیش برمی گردد. گفته می شود که برای اولین بار حدود 60 هزار یهودی در بین سال های 739 تا 741 میلادی از ایالت آسور به سرزمین هایی که تحت سلطه ایران بود رانده شدند.
محله گیلاد دماوند که از نظر آنان پایان جهان به شمار می آمد، از جمله مکان‌هایی بود که به آن پناه بردند. شواهدی تاریخی در کتاب مقدس وجود دارد که نشان می‌دهد با این مکان‌ها آشنایی داشته‌اند. تلمود نام برخی از شاهنشاهان ایرانی مانند کوروش، خشایارشا و داریوش، اردشیر و بسیاری از نام ها و واژه های دیگر را که ریشه ایرانی دارند، ذکر کرده است.
روایات شفاهی که در میان یهودیان ایرانی وجود دارد و وجود مقبره برخی از پیامبران بزرگ یهود مانند دانیال در شوش، استرومردخای در همدان و حیقوق نبی در تویسرکان، حضور طولانی مدت یهودیان در ایران را ثابت می کند.

کوروش و یهودیان

یهودیان کوروش را مسیحای خدا نامیدند. کوروش پس از فتح بابل در سال 538 قبل از میلاد، یهودیان زندانی را آزاد کرد و به آنها اجازه داد به سرزمین خود بازگردند و معبد خود را که بخت النصر ویران کرده بود، بازسازی کنند. با این حال، برخی از آنها که با سرزمین جدید سازگار شده بودند، همچنان در بابل باقی مانند، برخی به جنوب و بقیه به مرکز ایران مهاجرت کردند. جامعه یهود همواره ایران را سرزمین آبادانی و پیشرفت می دانسته است.
در زمان ساسانیان، شاپور دوم بسیاری از یهودیان ارمنستان را در ایران سکنی داد که در نتیجه جمعیت یهودیان به طرز محسوسی افزایش یافت.

(کنیسه یوسف آباد تهران)

وضعیت کنونی یهودیان در ایران

در ایران امروز، جامعه یهودی می توانند علاوه بر مدارس دولتی ممکن است مدارس خود را با کتاب های درسی مذهبی خاص خود داشته باشند. در آموزش عالی، دانشجویان یهودی در رشته های مختلف در بسیاری از دانشگاه های دولتی و غیر دولتی تحصیل می کنند.
آنها انجمن یهودیان را تأسیس کرده اند که شامل یک مرکز انتشارات، کتابخانه مرکزی و مرکز فناوری اطلاعات است. مرکز مراقبت از سالمندان، بیمارستان دکتر سپیر، و مقبره یهودیان از جمله مکان هایی هستند که به یهودیان خدمات ارائه می دهند. مراکز فرهنگی یهودیان شامل انجمن جوانان یهودی، انجمن دانشجویان یهودی و انجمن زنان یهودی است.
این مراکز عمدتاً قبل از انقلاب اسلامی تأسیس شده اند. یهودیان ایران مجله ای به نام افق بینا منتشر می کنند و همچنین یک باشگاه ورزشی به نام گیبور دارند.
در جریان جنگ عراق علیه ایران، یهودیان با اعزام جوانان، پزشکان و پرستاران به میدان نبرد، به وظایف میهنی خود در
حفاظت از وطن عمل کردند و برخی از آنان برای پایان دادن به اشغال دشمن، جان خود را فدا کردند.
آنها در مجلس نماینده دارند تا در حیات مدنی و سیاسی ملت شرکت کنند.

پیشینه تاریخی یهودیان

بر اساس تورات، خانه حضرت ابراهیم (ع) در شهر حران در شمال بین النهرین بود.
حضرت ابراهیم (ع) به فرمان خدا به منطقه کنعان مهاجرت کرد. مدتی بنی اسرائیل در مصر بردگی کردند و سپس به کنعان بازگشتند.
قوم بنی اسرائیل گله داران و کشاورزان نیمه کوچ نشین بودند که در قبایل سکونت داشتند و در بین النهرین زندگی می کردند.

(کنیسه ابریشمی تهران)

یهودیان در اوایل قرون وسطی

یهودیان علیرغم وضعیتی که در ایران و برخی دیگر از سرزمین های شرقی وجود داشت، از موقعیت خوبی در جوامع غربی برخوردار نبودند.
تا آغاز قرن نهم، کلیسا موفق شد بر همه جوامع سیطره پیدا کند و مقرراتی را وضع کرد که بر طبق آن نزدیکی با یهودیان به طور کامل برای مسیحیان ممنوع بود و در نتیجه شکافی بین پیروان این دو دین ایجاد شد که قابل رفع نبود.
از سوی دیگر، کلیسا خود را ناچار دید که یهودیان را شهروند اعلام کند؛ زیرا کلیسا ممنوعیت ربا را بر طبق کتاب مقدس اعمال کرد. بنابراین تنها راهی که برای انجام عملیات مالی برای او باز مانده بود، طلب وام با نرخ بهره قانونی از یهودیان بود. از طریق این شرایط خاص، یهودیان به سرعت نفوذ پیدا کردند.
در همان زمان آنها فقط در محافل خود محصور بودند. این وضعیت کلی یهودیان در سرزمین های غربی بود. سرنوشت آنها در هر کشور خاص به تغییر شرایط سیاسی بستگی داشت.

(کنیسه حییم تهران)

وضعیت کنیسه ها در ایران

اداره، ساختار و مقررات کنیسه ها در سراسر جهان تقریباً یکسان است.
مردان و زنان نماز خود را در بخش های جداگانه کنیسه انجام می دهند، حتی اگر با دیوار یا پرده از هم جدا نشوند. در برخی کنیسه ها، یهودیان به نشانه احترام در ورودی، کفش های خود را در می آورند. هر کنیسه یک شماس دارد، پیشوایی نماز بر دوش حزان (HAZZAN) است که به نام نماینده مردم نیز نامیده می شود. میشکان محلی است که حزان (HAZZAN) در آن اقامه نماز می کند.
حضور مردم به طور کلی در روز سبت (شنبه) افزایش می یابد.
کنیسه ها میزبان بیشترین حضور یهودیان در روز کیپور (Kaipur) و روزه داری بزرگ هستند.
برخی از کنیسه ها دوره هایی در مورد تورات و آموزه های یهودی ارائه می دهند.
کنیسه ها مکان هایی هستند که یهودیان به طور مرتب در آنجا حضور دارند.
این مکان ها نه تنها به ابعاد مذهبی، بلکه به ابعاد اجتماعی نیز توجه دارند.
شنبه ها و یکشنبه ها در کنیسه ها برای مردم سخنرانی می شود. در مواقعی، موضوعات سیاسی و اجتماعی توسط رئیس انجمن یا نماینده یهودی مجلس مطرح می شود.
کنیسه ها توسط انجمن کنیسه اداره می شود. این انجمن متشکل از داوطلبانی است که به صورت رایگان کار می کنند.
حدود صد کنیسه وجود دارد که بر اساس تاریخ و موقعیت مکانی آن، ساختار معماری متنوعی دارند.
سازمان میراث فرهنگی چندین کنیسه تهران، یزد و اصفهان را به عنوان اماکن تاریخی ملی به ثبت رسانده است.
به غیر از تعداد کمی، اکثر این کنیسه ها هنوز فعال هستند.

(کنیسه عزرا یعقوب تهران)

کنیسه های تهران

1. کنیسه عزرا یعقوب که قدمت آن به صد سال پیش می رسد و در منطقه عودلاجان، کوچه پل سنگی واقع شده است؛
2. کنیسه ملا حنینا واقع در خیابان مصطفی خمینی منطقه عودلاجان، کوچه سرجنبک، پلاک 7.
3. کنیسه حکیم آشر که قدمت آن به صد سال پیش می رسد و در منطقه عودلاجان، کوچه سنگی واقع شده است.
4. کنیسه موشه میخائیل (یوسف نفتالی) که قدمت آن به هشتاد سال پیش می رسد و در منطقه عودلاجان، کوچه سنگی واقع شده است.
5. کنیسه یوسف خداداد که قدمت آن به صد سال پیش می رسد و در منطقه عودلاجان، کوچه سنگی واقع شده است.
6. کنیسه حاداش که قدمت آن به سال 5645 عبری می رسد و در منطقه عودلاجان، کوچه درخشانی واقع شده است.
7. کنیسه پل چوبی واقع در دروازه دولت، کوچه فروغی.
8. کنیسه طرشت واقع در سه راه طرشت، خیابان کمالی، کوچه شکوفه.
9. کنیسه لویان، خیابان دانشگاه، کوچه شهید وحید نظری.
10. کنیسه حکیم (پسیان)، واقع در خیابان ولی عصر، خیابان پسیان، شارستان 3.
11. کنیسه حییم واقع در خیابان جمهوری اسلامی، خیابان سی تیر، کوچه سیمی.
12. کنیسه یوسف آباد واقع در خیابان سید جمال الدین اسدآبادی، کوچه پانزدهم.
13. کنیسه ابریشمی واقع در بلوار کشاورز، خیابان فلسطین شمالی، کوچه چهارم.
14. کنیسه بقعه صبا واقع در خیابان شریعتی، بقعه صبا، خیابان مقدم.
15. کنیسه زرگریان واقع در خیابان امیر آباد شمالی، کوچه نیلوفر.
16. کنیسه اتفاق واقع در ضلع شرقی دانشگاه تهران
17. کنیسه کهن واقع در خیابان نواب صفوی، کوچه شهید فرج اللهی.
18. کنیسه روحی شاد واقع در پل سعدی.
19. کنیسه کوروش واقع در خیابان جمهوری اسلامی، خیابان شیخ هادی، کوچه هاتف.
20. کنیسه اتحاد واقع در خیابان شهدا.
21. کنیسه خراسانی ها واقع در غرب خیابان زرتشت.
22. کنیسه عبدالله زاده واقع در شمال خیابان فلسطین، کوچه چهارم، روبروی کنیسه ابریشمی
23. کنیسه راه دانش، خیابان سید جمال الدین اسدآبادی، خیابان بیستم.
24. کنیسه فخر آبادی واقع در خیابان فخر آبادی، کوچه یازدهم.
25. کنیسه گرگان واقع در خیابان سید جمال الدین اسدآبادی، خیابان بیستم.
26. کنیسه راه دانش واقع در خیابان گرگان کوی کلانتری.
27. کنیسه نصرت واقع در میدان توحید خیابان نصرت شرقی.
28. کنیسه سرای سالمندان واقع در میدان امام حسین(ع)، خیابان دماوند.
29. کنیسه رفیع نیا.
30. کنیسه سید خندان واقع در خیابان ارسباران، خیابان فرخ سرشت، کوچه صبا.
31. کنیسه فرهند واقع در بازار

کنیسه های اصفهان

۱. کنیسه پیربکران واقع در گورستان سارا بت اشر: قدمت کنیسه بر اساس کنده کاری بیش از دو هزار سال است. اما برخی از متخصصان بر این باورند که قدمت بنای کنونی حداکثر به دویست سال پیش بازمی‌گردد.
این کنیسه بخشی از ساختمانی است که مجهز به آشپزخانه است و اکنون به مسکن تبدیل شده است. این ساختمان در مجاورت قبرستان است که شامل اتاقی برای شستشوی اجساد می باشد.
این مجموعه همچنین دارای یک کنیسه کوچک و همچنین محلی برای روشن کردن شمع ها است که به چله خانه معروف است.
۲. کنیسه موشه حیا که در محله جوباره قرار دارد که دو قرن پیش ساخته شده است.
3. کنیسه شکرالله واقع در منطقه جوباره که در سال 5569 (تقویم عبری) ساخته شده است.
4. کنیسه شموئیل گلی که در محله جوباره واقع شده است که در سال 5574 (تقویم عبری) ساخته و در سالهای اخیر بازسازی شده است.
5. کنیسه ملا داوود، واقع در منطقه جوباره، که در سال 5625 (تقویم عبری) ساخته شده است، این کنیسه یادبود مرحوم ملا شمعون و پدرش ملا داوود است.
6. کنیسه حاج الیاهو واقع در منطقه جوباره که در سال 5648 (تقویم عبری) ساخته شده است.
7. مجموعه ای از کنیسه ها به نام های کنیسه بزرگ، کنیسه جماعتی، کنیسه ملا ربی که در منطقه جوباره قرار دارد و حدود صد سال پیش ساخته شده است.
کنیسه ملا خاخام (ملا ربی) فرو ریخته و هیچ اثری از آن باقی نمانده است.
کنیسه بزرگ با هدایای مردم به عنوان یک ساختمان مدرن بازسازی شد.
زمین کنیسه متعلق به خانواده‌های بان پورات، یاد مطوب و زکریایی بوده و با کمک مالی افراد ساخته شده است.
8. کنیسه آسیابان که در ناحیه جوباره قرار دارد و در سال 5668 (عبری) ساخته شده است.
9. کنیسه یوسف شمعیل شمعون که در جوباره قرار دارد و در5669 (تقویم عبری) ساخته شده است.
10. کنیسه ملا یعقوب که در محله جوباره قرار دارد و بنا به گفته شمایل حی ریحانیان 90 سال پیش ساخته شده است. آرامگاه کمال الدین اسماعیل شاعر اصفهانی در مجاورت کنیسه قرار دارد. برخی دیگر از شخصیت های یهودی از جمله ملا یعقوب، رئیس کنیسه، در حیاط کنیسه به خاک سپرده شده اند.
11. کنیسه سنگ بست که در منطقه جوباره قرار دارد و در سال 5674 (تقویم عبری) ساخته شده است.
12. کنیسه ملا نیسان که در ناحیه جوباره قرار دارد و در سال 5675 (تقویم عبری) ساخته شده است.
13. کنیسه خورشیدی که در محله جوباره قرار دارد و هفتاد سال پیش ساخته شده است.
14. کنیسه گلبهار که در کوچه هارون ولایت قرار دارد. دارای دو کتیبه مجزا است. اولی کتیبه ای سنگی است که متعلق به ساختمان اصلی کنیسه است که به سال 4528 (تقویم عبری) برمی گردد و نشان می دهد که توسط الیاهو بن لوی فانی و همسرش ملاحیم بن رحمان ساخته شده است. در حالی که طبق کتیبه اخیر، در سال 5703 (تقویم عبری) توسط مردم بازسازی شده است.
15. کنیسه کند دیوید، مهم ترین کنیسه کنونی اصفهان که در میدان فلسطین در قسمت امروزی شهر و خارج از مستعمره قدیمی جامعه یهودی قرار دارد. این بنا توسط حق اسحاق ساسون در سال 1323 هجری قمری ساخته شد. در سال 1382 با کمک های مردمی بازسازی و گسترش یافت.
16. کنیسه مدرسه وحدت که قدمت آن به یک قرن پیش برمی گردد.

کنیسه های شیراز

کنیسه های شیراز متعلق به دوران معاصر هستند و تنها تعداد کمی از آنها در حدود یک قرن پیش ساخته شده اند.
1. کنیسه بیگ صفا (دار حییم).
2. کنیسه بزرگ
3. کنیسه هاداش
4. کنیسه خراسانی ها
5. کنیسه ربیع زاده که در بین یهودیان بسیار محبوب است.
6. کنیسه سله
7. کنیسه شکری
8. کنیسه صحتی
9. کنیسه کازرونی ها
10. کنیسه کوهنیم
11. کنیسه حییم
12. کنیسه ملا
13. ملا اورهام یا کنیسه ملا ابراهیم که قدمت آن به 80 سال پیش باز می گردد.
14. کنیسه ملامراد
15. کنیسه ملا موشه که در حال حاضر بلا استفاده است.

کنیسه های یزد

1. کنیسه الی که پشت مسجد جامع قرار دارد و 90 سال پیش ساخته شده است.
2. کنیسه خاخام، که توسط خاخام دیوید بن جوزف در سال 5406 یا 5412 (تقویم عبری) ساخته شد.
3. کنیسه هاداش که در چهار سوق یهودی قرار دارد و 150 سال پیش ساخته شده است.
4. کنیسه کمال که 150 سال پیش ساخته شد.
5. کنیسه ملا اسماعیل که در مستعمره یهودیان در مجاورت مسجد جامع و خرما قرار دارد. بازگشت آن به 150 سال پیش است.
6. کنیسه ملاسدر که در چهار سوغ یهودی قرار دارد و 200 سال پیش ساخته شده است.
7. کنیسه نظام یا میزان که در چهار سوق یهودی قرار دارد و 200 سال پیش ساخته شده است.
8. کنیسه یوخبه که در خیابان مسجد جامع قرار دارد.

کنیسه های رفسنجان

قدمت کنیسه رفسنجان به 90 سال پیش برمی گردد.
بث دین (Beth e Deen) (دارالشرع یهودی) در سال 1961 میلادی تأسیس شد.
این کمیسیون متشکل از صاحب نظران دینی در مورد مسائل مربوط به احکام شخصی مانند ارث، ازدواج، طلاق و غیره فتوای دینی صادر می کند.
دفتر وزیر دادگستری وقت دستور داد که تمام فتواهای دینی باید دارای مهر انجمن یهودیان ایران باشند تا در دادگاه ها پذیرفته شوند. این امر ناهماهنگی موجود در عملکرد کمیسیون را کاهش داد.